Het ooievaarborduurschaartje

Een borduurschaar in de vorm van een ooievaar; vandaag de dag zijn deze schaartjes overal te koop. De prijzen variëren van € 4 voor nieuwe, massaal geproduceerde schaartjes tot antieke exemplaren die wel € 795 kunnen kosten.

Doorgaans worden scharen niet met ooievaars geassocieerd, maar dat maakt het ontwerp juist zo interessant! Ja, de scharen maken een op- en neerwaartse beweging als ze worden gebruikt, wat de vleugels en de bek van een ooievaar ook kunnen doen. Verder lijkt er geen link tussen borduurwerk en ooievaars te zijn. Dus waarom staat er eigenlijk een ooievaar op die populaire borduurschaar afgebeeld?

Als uitgangspunt voor dit onderzoek is een schaartje uit eigen bezit genomen, dat ik ongeveer drie jaar geleden bij de fourniturenzaak Jan de grote kleinvakman op de Albert Cuyp-markt in Amsterdam heb gekocht. Het is een klein schaartje van ongeveer 9,5 cm lang en 4,5 cm breed. Het snijvlak vormt de bek van de ooievaar en de pootjes van de vogel vormen de vingergaten van de schaar. Het schroefje dat de twee delen van de schaar bij elkaar houdt, verbeeld het oog van de ooievaar. De vorm van de schaar leent zich dus goed voor het ooievaarontwerp.

Afb. 1 Het ooievaarborduurschaartje. Foto: Premax Shop.

De ‘geboorte’ van het ooievaarontwerp

Het ooievaarontwerp bestaat al lang. De oudste die ik heb gevonden stamt uit de vroege negentiende eeuw. Deze schaar lijkt op een moderne schaar, maar wordt niet gebruikt om te knippen maar om te klemmen. De ‘messen’ hebben geen scherpe randen, maar zijn stomp of geribbeld. De romp van de vogel omhuld een miniatuur baby of vis – die alleen gezien kan worden als de klem wordt geopend – en de klem staat soms op twee schilpadden zodat de vogel individueel rechtop kan blijven staan (afb. 2). Dit type object kan voor meerdere doeleinden gebruikt zijn, maar altijd in verband met zwangerschap of een baby.

1. Het object kan een aanstaande geboorte aankondigen (dat verklaart de ooievaar). Los van borduurscharen worden ooievaars sinds jaar en dag verbonden met het moederschap en pasgeborenen. De ooievaar levert de baby aan de moeder, zoals het verhaal gaat. Tegenwoordig komen we overal ooievaardecoraties tegen wanneer er een kindje geboren is. Wat minder bekend is, is dat de baby of vis in de buik van de ooievaar vruchtbaarheid symboliseert en de schildpadden symbool staan voor een lang leven.[1] Bij de aankondiging van een geboorte werd de ooievaarklem op een schoorsteenmantel geplaatst om de zwangerschap van de vrouw des huizes te symboliseren.
2. Anderen zeggen dat het object gebruikt zou worden als instrument om de navelstreng vast te klemmen, zodat het makkelijker zou zijn om de navelstreng door te knippen met een ander instrument.
3. Het derde doeleinde van de ooievaar zou zijn voor het verschonen van luiers. De verzorger zou de luier niet aan hoeven raken met blote handen, maar in plaats daarvan de klem gebruiken.[2]

Afb. 2 Antieke ooievaarklem. Foto: Facebookpagina West Virginia Friends of Midwives.

Het borduurschaartje en de ooievaar

Er circuleert een anekdote op het internet dat claimt dat de klemmen en borduurschaartjes door elkaar gehaald zijn. Dit komt zo: een bevalling kan lang duren en om de tijd te doden, borduurden de vroedvrouwen. De klemmen zijn daardoor tussen de borduurspullen terechtgekomen. Deze locatie leidde ertoe dat de het object onbedoeld beschouwd werd als een borduurschaar in plaats van klem. Het gevolg hiervan is dat men de borduurschaar ging associëren met de vorm van een ooievaar. En zo kregen er steeds meer borduurscharen het ooievaarontwerp.[3]

Bovendien was er volgens auteur Gay Ann Rogers vanaf het midden van de negentiende eeuw grote belangstelling voor gedetailleerd handwerkgereedschap. Naast ooievaars werden er scharen ontworpen die op haantjes leken, vissen, krokodillen, mensen en ga zo maar door. [4] Zo gek is de vorm van een ooievaar voor de borduurschaar dus nog niet.

Nostalgie als modegril

De meeste borduurschaartjes worden tegenwoordig massaal geproduceerd. Er zijn nog steeds borduurschaartjes met haan- (afb. 3) en andere ontwerpen op de markt, maar de ooievaar lijkt het populairst. De schaar van afbeelding 1 is gekocht bij een lokale fourniturenzaak en kost € 7,95. Dit is echter niet de enige plaats waar borduurschaartjes met dit ontwerp worden verkocht. Euro- en souvenirwinkels zoals de Flying Tiger verkopen ze ook voor ongeveer € 4. Dat is goedkoop en waarschijnlijk dat daarom de messen niet erg scherp zijn en het scharniertje niet goed werkt. De duurste voorbeelden zijn te vinden in antiekwinkels en in online veilingwebsites zoals Catawiki. Die laatsten zijn overigens wel echt oude objecten.

Het feit dat dit ontwerp overal wordt verkocht geeft de populariteit maar weer aan. Het wekt mogelijk een nostalgisch gevoel op. Hedendaagse gebruiksvoorwerpen zijn namelijk meestal minimalistischer wat betreft versiering. Design historicus Jonathan Woodham stelt dat vintage design wordt gebruikt voor marketingdoeleinden. Sommige producten met retro-ontwerpen zijn zelfs niet eens gebaseerd op echte ontwerpen uit het verleden. Het ouderwetse ontwerp zou het aantrekkelijker voor kopers maken.[5]  

Afb. 3 Haanborduurschaar. Foto: Premax Shop.

Jammer genoeg is de link tussen ooievaars en borduurwerk na dit historisch onderzoek nog steeds niet helemaal duidelijk. Het ontwerp lijkt af te stammen van de klemmen die gebruikt worden rondom de komst of geboorte van een baby. Ook was er een rage in figuratieve instrumenten in de negentiende eeuw, waarbij de ooievaar een populair figuur was voor scharen. Dat die ooievaar tegenwoordig oververtegenwoordigd is onder de gedecoreerde borduurschaartjes, is (nog) niet te verklaren. Wel kan worden gesteld dat de ooievaardecoratie de schaar aantrekkelijker maakt dan een schaar zonder decoratie en zou op die manier de klant kunnen stimuleren de schaar te kopen. Dit zou de populariteit van het ontwerp vandaag de dag kunnen verklaren.

Bronnen

Catawiki, ‘46. Zilveren Luiertang in de Vorm van Ooievaar Staande op een Schildpad, Niekerk, Schoonhoven, 1972’ [21 maart 2016].

De Zilverkamer, ‘Royale Luiertang’ [21 maart 2016].

Kreinik, ‘Spring Scissors Sale and A Thing or Two About Storks…’, Kreinik Thread Blog, March 2012 [21 maart 2016].

Miniatuur Zilver, ‘Luiertang’ [21 maart 2016].

Premax, Premax. Textile Line. Premax [21 maart 2016].

Rogers, Gay Ann, An Illustrated History of Needlework Tools , London (John Murray) 1983.

‘Stork Sugar Snips’, Online Encyclopedia of Silver Marks, Hallmarks and Maker’s Marks, 16 August 2013 [21 maart 2016].

West Virginia Friends of Midwives, ‘Why Storks?’, Facebook, 19 January 2013 [21 maart 2016].