Verzwolgen en verdwenen: de batik erfenis van Franquemont

Een van de leukste dingen aan bloggen vind ik het uitzoeken, het onderzoeken en het uitpluizen van informatie. Als een detective lees ik mij een weg door de tijd en komen oude tijden terug tot leven in mijn fantasie.

Een stof, een motief of zin kan aanleiding zijn tot het openklappen van boeken (ik heb twee uitpuilende boekenkasten met veel deels gelezen boeken) of googlen met zoekwoorden. Vaak vind ik dan iets heel anders dan waar ik naar op zoek was.

Eenzelfde zoektocht werd aangewakkerd door een artikel dat vorig jaar op Modemuze verscheen door Daan van Dartel over Indo-Europese batik. Een een onderwerp waar ik dol op ben. Carolina Josephina von Franquemont (1817-1867) is één van mijn favoriete Batiksters uit die tijd. Batik is een textiel uit onder andere Indonesië waarbij met een uitsparingstechniek, was op doek, patronen aangebracht worden.

Moeder van de Batik Belanda

Von Franquemont startte haar batikkerij in 1840. Deze dame wordt gezien als ‘moeder van de Batik Belanda’, de eerste die op Java Batiks vervaardigde met Javaanse en Europese motieven voor een evenzo gemixed publiek. Ze was al een bekendheid tijdens haar leven, ze gebruikte een beroemde kleur groen en kwam spectaculair om het leven. Ze werd namelijk in 1867 met batikkerij en al weggevaagd toen de vulkaan Ungaran uitbarstte.

Katoenen kokerrok met 2 grote wajangfiguren met bladgoud toegeschreven aan Franquemont. Rouffaer brengt deze Batik naar Haarlem in 1899, schrijft hij. In hetzelfde artikel in het bulletin van het Koloniaal Museum uit 1908 staat ook een foto met deze batik

Volgens Daan van Dartel in haar blog-post op Modemuze verdwijnt ze met een aardbeving. Dat prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Hoe zat het ook alweer?

Aan de voet van de vulkaan

Ik zag mijzelf al bij een volgend bezoek aan Java op de plek staan, daar waar ooit haar batikkerij was. Online zocht ik naar meer over de locatie van haar weggevaagde atelier.

Haar werkplaats was gevestigd aan de voet van de vulkaan Ungaran, voorheen geschreven als ‘Oengaran’, in de regio Semarang. Zoekend naar Ungaran, in combinatie met haar naam kwam ik plots op een blog terecht. Daar stond, tussen een korte omschrijving over de batikster en haar Batikbuurvrouw Catharina Carolina van Oosterom-Philips, een krantenbericht van C.J. von Franquemont’s overlijden. De naam klopte, de plek klopte, het jaar klopte, maar er stond “Heden overleed alhier, na eene langdurige ziekte, mejufrouw C.J. von Franquemont”. Na eene langdurige ziekte? Wegvagen en langdurig gaan volgens mij toch niet samen. Betrof dit soms een andere Franquemont?

Landschap en desa in de omgeving van de vulkaan Ungaran op Midden Java, ca. 1928, collectie J.J. van Lonkhuijzen/wereldculturen

Vulkaanuitbarsting of ziekte?

Ik pakte mijn boeken erbij. Veldhuisen’s ‘Batik Belanda’; in 1867 weggevaagd door uitbarsting van Mt. Ungaran, Inge Elliot’s ‘Fabric of Enchantment’ idem dito. Daan van Dartel voor ‘Modemuze’, in “juni 1867” met een aardbeving in plaats van uitbarsting. Van Dartel verwijst naar Veldhuisen en Veldhuisen verwijst naar “De Batik-kunst in Nederlands-Indië” van G.P. Rouffaer en Dr. H.H. Juynboll. Lang leve het internet, want ik vond een downloadbaar bestand van het gehele boek uit 1899.

Aardbeving

Naast Rouffaer’s opvallende visie op de vernieuwing in de Batikwereld — hij moet weinig hebben van de Europese wansmakelijke invloed op deze kunst — lees ik “Carolina Josephina von Franquemont nu, was op 25 Maart 1819 te Soerabaja geboren, en overleed te Oengaran op 10 Juni 1867, den eigen dag der aardbeving die vooral de residentie Jogjakarta zoo teisterde”. Aha, er was dus toch een aardbeving!

De zus van Carolina von Franquemont plaatste haar overlijdensadvertentie in de Java-Bode. De krant staat rond haar overlijden vol berichten over de aardbeving. Uit verschillende plaatsen zijn berichten die lezen als eyewitness verslagen. Ook Semarang werd getroffen. Klokken stonden stil, maar de vestingklok bleef gedurende de aardbeving luiden. Huizen in de Chinese kampen storten in. Ook in de regio Semarang, waar de beving voornamelijk scheuren in gebouwen veroorzaakte en er een tuinmuurtje om viel.

Groep mannen aan de rand van de desa in de omgeving van de vulkaan Ungaran op Midden Java, 1923-33, collectie J.J. van Lonkhuijzen. Dient het hek om naar beneden rollende stenen tegen te houden?

Dramatische landslide?

De berg of vulkaan bij de plaats Oengaran wordt in de Java-Bode niet genoemd. De aardbeving is geen uitbarsting van deze of een andere vulkaan. Ik kom er zelfs achter dat er nooit historical eruptions zijn gerapporteerd van de deeply eroded vulkaan Ungaran. Is “den eigen dag der aardbeving” dan gewoon verkeerd geïnterpreteerd? Een cumulatieve error? Of was er toch een landslide die Franquemont met huis en haar bijzondere kleurrecepten van de wereld vaagde? In het boek ‘Java, Past & Present’ uit 1915 wordt wel mooi verteld hoe hevige boomkap door aangetrouwde familie van Miss Von Franquemont een vervallen Hindu tempel in 1877 onthult op Mount Ungaran, maar geen woord over aardverschuivingen.

Mysterie rond haar dood en batik erfenis

Als Miss von Franquemont niet plots weggevaagd werd, maar na een langdurige ziekte overleed, wat is er dan wel met haar ontwerpen en kleurrecepten gebeurd? Hoe toevallig is het dan nog dat de eerder verhuisde Batikbuurvrouw Van Oosterom nagenoeg dezelfde ontwerpen maakte en later zelf het ‘Prankemon’ groen ontwikkelde?

Dat er geen gesigneerde batiks bestaan van Franquemont, maar ook niet van Oosterom? Er is wel  een batik toegeschreven aan Franquemont met een briefje ‘Semarang - Ungaran’ erop en een batik met een erop genaaid briefje ‘A van Oosterom’. Maar wie maakte nou wat? En bovendien er waren natuurlijk ook nog allerlei andere (voornamelijk Chinese) batikwerkplaatsen in hun directe omgeving actief.

Zo zie je maar, alternative facts zijn van alle tijden en zelfs het kleinste stukje tekst kan meer vragen oproepen dan antwoorden geven.

Meer lezen:

Blog-post Daan van Dartel: Koloniale mode: wederzijdse invloeden Indo-Europese batik 

Asal Oesoel, De Indische navorder online: Johanna Christina Caspersz, geboren burgermeestre

H. Veldhuisen, Batik Belanda 1840-1940: Dutch influence in Batik from Java history and stories (1993)

G.P. Rouffaer en Dr. H.H. Juynboll, De Batik-kunst in Nederlandsch-Indië en haar geschiedenis (1914)

‘Indische doeken uit de verzameling van Jan Dees en René van der Star, door Jan Dees, Aziatische Kunst, Uitgave van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst (VVAK) , 2017/3, pp. 8-32, 30 november 2017

Bijschrijving hoofdbeeld: De foto van rond 1865 toont Roema batik in Semarang. De foto werd gemaakt door Woodbury & Page. In andere archieven is dezelfde foto van ca. 1874 en toont ‘Batiksters op theeonderneming Waspada bij Garoet'. Of het zijn ‘Javaanse batiksters aan het werk’ tussen 1857-1872.