Twee eyecatchers uit SIERADEN – makers & dragers

In de collectie van Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen bevinden zich zo’n 30.000 sieraden. Vanaf 13 oktober zijn er daarvan 1000 te bewonderen tijdens SIERADEN – makers & dragers, de tentoonstelling die na een eerdere opstelling in Museum Volkenkunde, nu in het Afrika Museum in Berg en Dal is te zien. De sieraden zijn onderverdeeld in vier categorieën: natuurlijke materialen, zilver, kralen en goud. In dit blog wordt uit de categorie goud en kralen elk één bijzonder sieraad belicht. 

Gouden oorsieraad uit Indonesië

Goud is in veel culturen een belangrijk materiaal: het staat voor schoonheid, macht, aanzien en het wordt vaak geassocieerd met de kracht van de zon en de vernieuwing van het leven. In Indonesië werd goud vooral gevonden op Sumatra. Op andere eilanden, zoals Sumba, gebruikte men het goud van gouden munten die ter plekke vanaf de zeventiende eeuw door de Nederlanders werden gebruikt als betaalmiddel. Gouden voorwerpen worden op Sumba gezien als belangrijke erfstukken die verbonden zijn met hun voorouders, de zogenaamde tanggu marapu. [1]

Mamuli

Gouden sieraden die een speciale plek innemen bij de bewoners van Sumba, zijn de zogenaamde mamuli: oorsieraden in de vorm van de vrouwelijke genitaliën, die symbool staan voor vrouwelijke vruchtbaarheid. Er bestaan zowel mannelijke als vrouwelijke mamuli, waarbij de sieraden met spiralen en ‘benen’ gezien worden als de mannelijke variant en de sieraden zonder extra ornamenten als vrouwelijk. 

De mamuli worden op Sumba door de aanstaande bruidegom cadeau gegeven aan de familie van de aanstaande bruid. Op deze manier vraagt de bruidegom de hand van de bruid tijdens een speciale ceremonie. Daarnaast spelen de mamuli een belangrijke rol tijdens begrafenisceremonies. De geërfde mamuli staan voor rijkdom en mystieke kracht en worden als heilig object gebruikt bij rituelen om de overledenen te herdenken. [2]

Oorsieraad mamuli, goud, 5,5 x 6 x 1,5 cm, vroeg 20e eeuw, Sumba, NusaTenggara, Indonesië, RV-Liefkes-335, Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen.

Mamuli uit Sumba

Het hierboven afgebeelde gouden oorsieraad mamuli dateert uit de vroeg twintigste eeuw. Het betreft een mannelijke mamuli (mamuli laki-laki). Dit kun je herkennen aan de spiraal motieven en de ‘benen’ (ledu) waar twee kaketoes op zijn afgebeeld. De keuze om een dierfiguur te plaatsen op de ‘benen’ wordt bepaald door de herkomst van de familie die de mamuli laat maken. Men gelooft dat de kaketoe de boodschapper is tussen de levenden en de overledenen. Ook staat hij symbool voor eenheid en beschermt hij tegen degenen die kwaad willen doen en voor problemen zorgen. 

Mamuli worden tot op de dag van vandaag gemaakt op Sumba. De oorspronkelijk materialen voor dit sieraad waren goud of zilver, maar tegenwoordig wordt ook brons of koper gebruikt. De mamuli spelen nog steeds een rituele rol, maar tegenwoordig worden ze ook vervaardigd als decoratief object voor Indonesische en wereldwijde verzamelaars. [3]

Kralen halssieraad uit Kenia

Het tweede object dat in deze blog centraal staat is een kralen halssieraad uit Kenia. Kralen zijn bijna net zo oud als de mensheid zelf en worden gemaakt van de meest uiteenlopende materialen. Naast dat kralen worden gebruikt voor sieraden, kunnen ze ook een belangrijke rol spelen als amulet, statusobject en decoratief element. [4]

Glaskralen hebben een bijzondere geschiedenis: ze worden al eeuwenlang geproduceerd in Europa, India en het Midden-Oosten. Vanuit hier werden ze geëxporteerd naar de rest van de wereld, waar ze als ruilmiddel gebruikt werden. [5]

In veel Afrikaanse landen spelen glaskralen een belangrijke rol binnen verschillende culturen en worden ze voor verschillende doeleinden gebruikt. Zo geven ze de status van een persoon aan, het lidmaatschap van bepaalde religieuze stromingen, worden ze gebruikt bij diverse ceremonies, dienen ze als erfstuk, bieden ze bescherming en zijn ze belangrijk als persoonlijke versiering. [6]

Het gebruik van kralen binnen de Samburu

De Samburu is een grotendeels nomadisch volk, waarvan de meeste mensen leven van de veeteelt in het Samburu district in Noord-Kenia. Zij dragen sieraden niet alleen ter bescherming of ter versiering, maar juist hoofdzakelijk voor het aangeven van de sociale categorie waarbinnen de drager valt. Deze categorieën zijn voor mannen en vrouwen verschillend en geven tevens de opeenvolgende levensfases aan. Belangrijk hierbij zijn de materialen die worden gebruikt voor de sieraden. De kraal is hierbij toonaangevend. 

Kralen komen voor in verschillende vormen en kleuren; elk met een andere betekenis. Tevens zijn de combinaties van de kralen, vormen en kleuren van belang. Veelgebruikte kleuren voor kralen binnen de Samburu zijn blauw, donkerblauw en zwart, representaties van de lucht, de plek waar God zich bevindt. Maar ook gebruiken de Samburu veel groene kralen: dit is de kleur van gras en staat voor de zegen van God. [7]

Samburu meisjes beginnen kralen te verzamelen vanaf de pubertijd. De eerste kralen krijgt zij van haar vader en de rest zijn giften van aanbidders. De kralen draagt zij aan verschillende losse halskettingen rond haar nek. Hoe meer kralen de meisjes dragen, des te aantrekkelijker worden ze gevonden (tot het huwelijk). De halskettingen worden gedragen in een steeds groter wordende hoeveelheid, waarvan de laagste ketting de borsten bedekt en de hoogste tot de kin reikt. [8]

Halssieraad, onderdeel van een vierdelige sieradenset, glaskralen, ijzer, rubber, 6 x 38 cm, voor 1988, Samburu, Kenia, Afrika, TM-5104-1a, Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen.

Halssieraad van de Samburu

Dit hierboven afgebeelde kleurrijke halssieraad is onderdeel van een vierdelige sieradenset van de Samburu die bestemd is voor de vrouw. Het halssieraad bestaat uit meerdere rijen kralen in de kleuren oranje, wit, groen, rood, blauw, zwart, geel en zilver. Deze kralensnoeren zijn geregen en parallel aan elkaar zijn vastgemaakt door middel van rubberen 'slangetjes' en ijzerdraad. In het midden van het sieraad is een grote knoop bevestigd. De vierdelige sieradenset bestaat naast dit halssieraad uit een hoofdversiering in de vorm van een band die strak om het hoofd gaat , en uit twee oorversieringen die bestaan uit lusjes van geregen kralen, schijfjes van metaal en metalen kettinkjes. Het vervaardigen van sieraden bij de Samburu wordt gedaan door vrouwen. [9]

In de tentoonstelling SIERADEN - makers & dragers zijn nog 998 andere sieraden tentoongesteld. Benieuwd naar de verhalen achter deze objecten? De tentoonstelling is vanaf 13 oktober te zien in het Afrika Museum in Berg en Dal. 

Noten

1. Brinkgreve 2013, p. 274.
2. Idem, pp. 274-275.
3. Idem, p. 276.
4. Brakel, Van 2006, p. 7. 
5. Carey 1991, pp. 8-9.
6. Petit 2002, pp. 26-29.
7. Nakamura 2005, pp. 4-14.
8. Carey 1998, p. 89.
9. Inventariskaart TM-5104-1a, Museum Volkenkunde Leiden

Biografie

• Brakel, Koos van, The Bead Goes On: The Sample Card Collection with Trade Beads from the Company J.F. Sick & Co. in the Tropenmuseum, Amsterdam, Amsterdam (KIT Publishers) 2006.
• Brinkgreve, Francine en David J. Stuart-Fox, Living with The Frits Liefkes Collection Indonesian Art, Amsterdam (KIT Publishers) 2013. 
• Carey, Margret, Beads and Beadwork of West and Central Africa, Princes Risborough (Shire Ethnography) 1991.
• Carey, Margret ‘Gender in African Beadwork: An Overview’, in Lidia D.Sciama, Beads and Bead Makers: Gender, Material Culture and Meaning, Oxford (Berg) 1998, pp. 83-94.
• Nakamura, Kyoko, Adornments of the Samburu in Northern Kenya: a comprehensive list, Kyoto (Centre forAfrican Area Studies, Kyoto University) 2005. 
• Petit, Gitty, Poederglas kralen bij de Krobo en de Asante, Ghana, Leiden (Universiteit Leiden) 2002.