Pieppiep! Goud uit de grond

Met enige jaloezie kijk ik altijd naar Engelse collega’s die online berichten delen over de zoveelste schatvondst door een amateur archeoloog in een afgelegen weiland. Maar ook in Nederland zijn zo’n 7000 fanatiekelingen met metaaldetectoren op zoek naar historische voorwerpen. Het vinden van een gouden object wordt daarbij door velen gezien als de ultieme vondst. Het Rijksmuseum heeft onlangs een prachtig voorbeeld van zo’n schatvondst aan de collectie kunnen toevoegen. Het gaat om een vroeg 17^e eeuwse gouden ring, rondom bezet met tafeldiamanten. In deze blogpost vertel ik jullie graag meer over de vondst van deze ring, metaaldetectie in Nederland en laat ik jullie enkele bijzondere opgegraven gouden ringen zien.

Hoewel mijn eigen wortels ook in de archeologie liggen heb ik nooit met een metaaldetector gewerkt. Wel heb ik tijdens mijn opleiding tot metaalrestaurator als stagiair in het British Museum en in Birmingham Museum and Art Gallery aan enkele schatvondsten mogen werken.[1] Deze objecten kwamen naar de musea nadat ze officieel als treasure waren aangemerkt. In Engeland worden alle vondsten door amateurarcheologen opgenomen in de database van The Portable Antiquities Scheme.[2] Afhankelijk van of een vondst of een groep van vondsten tot schat wordt verklaard gaan de objecten naar een museum en krijgen de vinder en de landeigenaar een vergoeding.[3] De database is voor wetenschappelijk onderzoek van groot belang omdat er naast objecten van edelmetaal ook objecten van andere metalen zoals koper, brons en ijzer geregistreerd worden. In de juiste context kunnen vooral deze objecten, tezamen met hun vondstlocatie, een waardevolle bijdrage leveren aan het in kaart brengen van archeologische vindplaatsen. Maar de ‘minder waardevolle’ objecten verbreden ook ons inzicht in bepaalde objectcategorieën omdat deze doorgaans niet de tand des tijds doorstaan en niet generaties lang bewaard worden in families of verzamelingen. Een ring van koper kan daardoor net zo interessant zijn als een ring van goud.

PAN: vondsten in Nederland

Tot een aantal jaar geleden kende Nederland geen soortgelijke database als die in Engeland. Metaaldetectie werd gedoogd maar was in feite illegaal. Vondsten werden veelal niet gedeeld met professionele onderzoekers en bleven dus onzichtbaar. Met de introductie van de nieuwe Erfgoedwet in juli 2016 is daar verandering in gekomen. In deze wet is onder meer vastgelegd dat metaaldetectie tot 30 cm onder het maaiveld legaal is.[4] De detectorzoeker moet daarnaast aan een aantal andere voorwaarden voldoen waarvan misschien wel de belangrijkste de meldplicht is.[5]

Vlak na de introductie van de Erfgoedwet is er door de Vrije Universiteit een project opgestart waarin alle vondsten door amateurarcheologen geregistreerd worden.[6] Dit project, getiteld PAN (Portable Antiquities of the Netherlands), heeft als doel: “… om oudheidkundige vondsten in privébezit, met name metaalvondsten gevonden met behulp van een metaaldetector, te documenteren en online te publiceren, en zo de informatie over de vondsten en hun vondstlocatie beschikbaar te maken voor wetenschap, erfgoedonderzoek, musea en alle andere geïnteresseerden.”[7] Met de komst van de PAN database is er een rijk erfgoed opengesteld voor liefhebbers en onderzoekers. Ook voor ons mode- en sieradenkenners zijn er veel interessante objecten te vinden in de database. Naast mooie objecten en vormen die reeds bekend waren door andere fysieke voorbeelden vind je hier ook juist objecten die op geen enkele andere manier zijn overgeleverd en die je misschien alleen kent van afbeeldingen of uit beschrijvingen in bronnen. Gaan jullie ook eens snuffelen in de database?

Middeleeuwse schatten

Dat we eigenlijk helemaal niet jaloers hoeven te zijn op de schatten die in Engeland gevonden worden bewijzen onder andere deze twee gouden ringen die vrij recent in Nederland werden opgegraven.[8] Beide ringen werden door amateurarcheologen in de buurt van Utrecht met een metaaldetector gevonden. Na registratie bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zijn de vondsten voorzien van een nummer en opgenomen in de PAN database. Anton Cruysheer van Landschap Erfgoed Utrecht heeft vervolgens onderzoek mogen doen naar de ringen en dat heeft geresulteerd in twee mooie artikelen.[9] 

Alexander van de Bunt, Landschap Erfgoed Utrecht.

Alexander van de Bunt, Landschap Erfgoed Utrecht.

De jongste van de twee ringen is bezet met een tafelgeslepen diamant in een vierpaszetting en dateert uit de periode 1475-1525. De schouders van de ring zijn versierd met stralen en druppels. Het kan zijn dat deze ooit waren gevuld met email, maar daarvan zijn geen resten aangetroffen. De versiering wordt geïnterpreteerd als christelijke liefdessymboliek wat deze ring tot een trouwring zou kunnen maken. Sieraden werden in deze periode nog niet voorzien van een meesterteken en ook door het ontbreken van een inscriptie is het onmogelijk om te zeggen of deze ring in Nederland werd vervaardigd. En zoals altijd met schatvondsten, je blijft je afvragen hoe en wanneer iemand deze ring verloor en wat daar aan vooraf ging.

De andere ring is waarschijnlijk iets ouder en wordt gedateerd in de periode 1375-1500. Dat is met name gebaseerd op het lettertype van de inscriptie aan de binnenkant van de ring. De inscriptie leest: Amours portent mon cuer à mon ami (Liefde voert mijn hart naar mijn lief). Dit soort teksten zijn typisch voor zogenaamde posy ringen waar korte dichtregels of rijmpjes in gegraveerd werden. Soms waren deze inscripties, net zoals bij deze ring, ingelegd met zwart email of niëllo. Het type ring kennen we voornamelijk uit Engeland en Frankrijk en het is dan ook bijzonder dat er in Nederland zo’n mooi voorbeeld is gevonden.[10] Een heel opvallend detail bij deze ring is het zwart-wit geëmailleerde dier te midden van de inscriptie. Is het een panter, een luipaard of misschien een hazewindhond? In het artikel van Cruysheer worden alle opties besproken en ook hier kunnen we waarschijnlijk niet om een christelijke liefdessymboliek heen.

Schatvondsten in het Rijksmuseum

De ring met tafeldiamanten in de Rijksmuseum collectie is gevonden in een weiland net buiten Alkmaar. De detectorzoeker had om toestemming van de landeigenaar gevraagd voordat hij op onderzoek uit ging. Dit is een belangrijk onderdeel van het zoekproces zeker nu de meldplicht ook juridische en soms ook geldelijke verplichtingen met zich meebrengt. Mocht een amateurarcheoloog iets vinden op het land van een ander dan komt bij eventuele verkoop ieder een helft van het verkoopbedrag toe. De vondst dient hierbij wel via de juiste kanalen geregistreerd en aangemeld te worden. De Rijksmuseum ring is door de vinder vóór juli 2016 opgegraven maar is destijds keurig aangegeven bij de archeologische dienst van de gemeente Alkmaar en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.[11] Voor de juridische afhandeling van de verwerving door het museum waren deze gegevens uiteraard van belang.

Anoniem (Noordelijke Nederlanden), Ring met tafeldiamanten, ca. 1620-1650. Collectie Rijksmuseum (BK-2018-139).

Anoniem (Noordelijke Nederlanden), Ring met tafeldiamanten, ca. 1620-1650. Collectie Rijksmuseum (BK-2018-139).

Het onderzoek naar deze ring is in volle gang en zeer spannend.[12] Ik kende dit type alleen maar van schilderijen dus het moment waarop ik de ring voor het eerst onder ogen kreeg was er een van grote opwinding en geluk. Ik stel me zo voor dat de vinder van de ring eenzelfde soort gevoel had toen zijn metaaldetector begon te piepen en hij zijn vondst voor het eerst in handen had. Ook hier is de vraag waar, wanneer en hoe iemand deze ring is verloren. Hoe komt zo’n ring net buiten Alkmaar in een weiland terecht? Daarvoor is het belangrijk om te beseffen dat het Scher-meer (Schermer) tussen 1633 en 1635 werd drooggemalen en werd opgevuld met afval onder andere afkomstig uit Amsterdam. Het is dus goed mogelijk dat iemand de ring in Amsterdam is verloren.

De ring is rondom bezet met tafeldiamanten waarvan er drie verloren zijn gegaan. Dit gegeven draagt bij aan de vondst en de geschiedenis van de ring en daarom wordt de ring niet gerestaureerd; er worden geen nieuwe diamanten in de drie lege kasten gezet om de ring ‘compleet’ te maken. Dit type ring wordt een eternity of alliance ring genoemd omdat de edelstenen rondom zijn gezet. Je leest vaak dat de diamanten variant een 20^e eeuwse uitvinding was van De Beers, je weet wel die van de slogan Diamonds are forever, maar niets is dus minder waar.[13] In Engeland zien we deze variant al in de 18^e eeuw maar het lijkt erop dat men in Nederland al vroeg in de 17^e eeuw gek was op dit ontwerp. Zo’n mooie strakke band is eigenlijk tijdloos en ik weet zeker dat wij het allemaal geen enkel probleem zouden vinden om zo’n ring te mogen dragen! Onderstaande dame draagt de ring in ieder geval met trots en zij is zeker niet de enige in onze schilderijencollectie.

Pieter Dubordieu (1608-1678), Portret van een vrouw, 1638. Collectie Rijksmuseum (SK-A-2183).

Pieter Dubordieu (1608-1678), Portret van een vrouw, 1638. Collectie Rijksmuseum (SK-A-2183).

Spoorlijn

Bovenstaande ring is niet de eerste schatvondst in de collectie sieraden van het Rijksmuseum. Bij de aanleg van de Gooische stoomtram in 1881/1882 werd een groepje laat 17^e eeuwse ringen gevonden. Waar de ringen precies zijn opgegraven en hoe ze in de collectie van het Rijksmuseum terecht zijn gekomen is helaas (nog) niet bekend. De ringen staan ingeschreven als ‘opgegraven te Naarden’ maar verdere details ontbreken. De precieze locatie of de vondstomstandigheden hadden ons mogelijk meer kunnen vertellen over deze zes ringen.[14] Zaten ze bij elkaar in een kistje of een zakje? Zijn ze verstopt om nooit meer opgehaald te worden? Gelukkig gaan we tegenwoordig zorgvuldiger om met bodemvondsten maar dezelfde soort vragen blijven van toepassing.

Anoniem (Noordelijke Nederlanden), twee ringen met (roos)geslepen diamanten, ca. 1670-1690. Collectie Rijksmuseum (BK-NM-5750 en 5751).

Anoniem (Noordelijke Nederlanden), twee ringen met (roos)geslepen diamanten, ca. 1670-1690. Collectie Rijksmuseum (BK-NM-5750 en 5751).

De bodem in Nederland zit dus vol met prachtige vondsten en de amateurarcheologen dragen met hun hobby wezenlijk bij aan de professionele archeologie. De vondsten worden geregistreerd en beschreven en sommigen vinden hun weg naar publieke collecties. Begin april 2020 kondigde het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden bijvoorbeeld nog aan dat ze een voor Nederland unieke zilveren Vikingsring aan de collectie hebben toegevoegd.[15] Ik ben heel benieuwd wat er de komende jaren nog meer door de detectorzoekers in de Nederlandse grond wordt ontdekt. Je krijg toch bijna zelf zin om met een metaaldetector de weilanden of bossen in te trekken?