Na het overlijden van haar man prins Albert in 1861 ging koningin Victoria (1819-1901) door een hevige periode van rouw. Het is in deze periode dat het dragen van zwarte rouwkleding en -sieraden een hoogtepunt bereikten en rouwen aan strikte regels was gebonden, beïnvloed door de rouwkleding die koningin Victoria de rest van haar leven zou dragen.

Hierdoor kon men aan de buitenwereld laten zien dat er door een periode van rouw werd gegaan, het werd een manier van expressie. Ook nu zie je nog vaak dat kleding vrij ingetogen en donker van kleur is bij een begrafenis.

Collier, Mensenhaar, glas en klavertje vier, Firma W. Vinke Larsen Ca. 1864,collectie Rijksmuseum

Rouwen en gedenken

Om  een aandenken te hebben aan de overleden persoon en de verplichte sombere kleding een beetje ‘op te fleuren’ koos men vaak voor een rouwsieraad met een stukje haar, (melk)tand of foto van de overledene. Dit kon worden verwerkt in een ring, broche, medaillon of een ander soort sieraad. Het stuk haar werd dan ook door specialisten in haarsieraden verwerkt. Met deze sieraden kon men  laten zien dat er een dierbare was overleden

Daarnaast was er in deze tijd ook vraag naar sieraden van geliefden of dierbaren die nog wel in leven waren. Denk bijvoorbeeld aan moeders die een melktandje met daarbij lokjes haar van hun kinderen bij zich wilden dragen, zoals je ziet in de ring hieronder in dit blog.

Haar kon op verschillende manieren worden verwerkt in een sieraad. Zo kon de klant bij een hair artist  kiezen hoe het moest worden verwerkt: gevlochten, geweven of geborduurd. En van welk ander materiaal het sieraad moest worden gemaakt. De collier uit de collectie van het Rijksmuseum hieronder is bijvoorbeeld gemaakt van mensenhaar van twee personen, goud en een klaver vier in een bolrond glas.

Doosje met handgeschreven tekst, Firma W. Vinke Larsen Ca. 1864, Collectie Rijksmuseum

Het medaillon van Hieronyma

Dit medaillon was ooit van barones Hieronyma Maria Antonia Fortunata van Slingelandt (geboorte-sterfte)en werd in 1978 geschonken aan het Rijksmuseum door haar achterkleinkind Catharina Isabella de zesde. Er zit een verdrietig verhaal achter dit medaillon, maar ook veel hoop. Het haar waarvan het medaillon is gemaakt is afkomstig van Pieter Jacob Teding van Berkhout, de man van Hieronyma, en hun zoon Ferdinand, die met anderhalf jaar al kwam te overlijden.

De barones had nog wel een kinderwens en heeft daarom een gedroogd klavertje vier laten verwerken in het medaillon van bergkristal. Een klavertje vier staat symbool voor geluk. In dit geval wenste zij hoogstwaarschijnlijk om weer zwanger te worden. Als dit inderdaad haar wens is geweest dan is deze zeker uitgekomen. Ze heeft na Ferdinand  namelijk nog drie kinderen gekregen. Dit sieraad diende daarom zowel als gedenksieraad als een soort talisman.

(L) Portret van Pieter Jacob Teding van Berkhout (1810-1892) & (R) Portret van Hieronyma Maria Antonia Fortunata van Slingelandt (1814-1875) door Jan Adam Kruseman, 1847, privé collectie, foto: RKDImages

De onderdelen van dit sieraad die gemaakt zijn van goud hebben een goudmerk van 14 karaat. Daarnaast is het bijzonder dat dit collier geleverd werd in een doosje met daarin de gegevens van de maker. Het zou vervaardigd zijn door de Amsterdamse goudsmid Vinke Larsen die tevens gespecialiseerd was in het maken van haarsieraden.

Wat we weten is dat de barones een collier droeg met het haar van haar overleden kind en van haar man. Het bijzondere is dat dit vroeger werd gezien als een manier om je stamboom bij je te dragen wanneer het sieraad bestond uit haar van meerdere familieleden zowel levend als dood.

Souvenir de mes enfants

Daarnaast werden er ook sieraden met tanden of haar gemaakt van nog levende mensen. Bijvoorbeeld deze ring met een tandje erin. De tekst zegt ‘souvenir de mes enfants’ wat betekent dat dit een souvenir moet zijn van iemands kinderen. Daarbij is de vraag: waarom spreken we hier over meerdere kinderen? Als je iets langer kijkt én leest waar het van gemaakt is zie je vanzelf het antwoord. De ring is niet alleen gemaakt met een kindertandje, maar ook drie verschillende stukjes haar die in de achtergrond zijn verwerkt.

Ring met inscriptie, ‘souvenir de mes enfants’ Ca. 1840 -1860 Goud, glas, ivoor, melktand en mensenhaar, Collectie Rijksmuseum

Er werden haarstukjes en tandjes verwerkt in sieraden om aan iemand te denken. Daarbij was het een manier voor moeders om het leven van hun kind te vieren. Een melktandje is namelijk een teken dat een kind ouder wordt. In het Victoriaanse tijdperk was er spraken van veel kindersterfte, omdat antibiotica nog niet ontdekt was. Wanneer een kind dan toch in leven bleef kon dit worden gevierd door middel van zo’n sieraad.

Haarsieraden werden dus gemaakt als extra detail bij de rouwkleding die moest worden gedragen na overlijden van een familielid. Daarnaast diende het om iemand te gedenken als deze persoon niet meer in leven was. Maar ook als deze persoon juist nog in leven was, als een teken van liefde of vreugde. Al met al, het ging altijd om een sieraad met een haarpluk of tand van een dierbare. En wie zou nu niet graag z’n dierbaren altijd bij zich willen dragen?

Met dank aan Suzanne van Leeuwen, conservator/restaurator juwelen Rijksmuseum

Bibliografie

Australian Museum. (2018, November 21). Mourning - Victorian Era. Opgehaald van Australian Museum: https://australian.museum/about/history/exhibitions/death-the-last-taboo...

Bes­ten, L. d. (z.d.). Liesbeth den Bes­ten over Victo­riaanse rouw­sieraden. Opgehaald van designmuseum.nl: https://designmuseum.nl/derde-verdieping/goth-designing-darkness/a-grief...

Boonstra, U. (2018, juli 19). Victoriaanse sieraden een eerbetoon aan Koningin Victoria . Opgehaald van blog.zilver.nl: https://blog.zilver.nl/koningin-victoria-victoriaanse-sieraden/

Campbell, M. (1867). In M. Campbell, Self-Instructor in the Art of Hair Work Dressing Hair, Making Curls, Switches, Braids, and Hair Jewelry of Every Description. (pp. 3-50). US: z.u.

Choo, M. (2009, Juni 25). Hair. Opgehaald van Victoria and Albert Museum: https://www.vam.ac.uk/blog/museum-life/hair

Galerie Pénélope. (2021). Antique Duchess gold, emerald, diamonds and milk tooth ring. Opgehaald van galeriepenelope.com: https://galeriepenelope.com/products/bague-duchesse-ancienne-or-18kt-eme...

King, V. (2021, November 11). Hag Stones and Lucky Charms. Opgehaald van Horniman Museum & Gardens: https://www.horniman.ac.uk/story/hag-stones-and-lucky-charms/

Little, B. (2016, februari 11). Trendy Victorian-Era Jewelry Was Made From Hair. Opgehaald van nationalgeographic.com: https://www.nationalgeographic.com/culture/article/160211-victorian-hair...

Rijksmuseum. (z.d.). Collier, Firma W. Vinke Larsen, ca. 1864. Opgehaald van Rijksmuseum: http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.17557

Rijksmuseum. (z.d.). Ring met inscriptie, ‘souvenir de mes enfants’, anoniem, ca. 1840 - ca. 1860. Opgehaald van Rijksmuseum: http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.15651

Unger, M. (2019). Remembrance or memento. In M. Unger, Jewellery in context (pp. 142-147). Europa: Arnoldsche.