Taal & terminologie: sieraden of juwelen, is er verschil?

Een expert in juwelen vertelde ooit tijdens een lezing dat het gebruik van de term sieraad (in plaats van juweel) reden zou zijn een schoonzoon in spe niet te aanvaarden. Oef! Voor sommigen is het onderscheid tussen sieraden en juwelen kennelijk levensbepalend.

Willekeurig gebruik van woorden?

Juwelen of sieraden: taal & terminologie, wie bepaalt de definities? Hoe worden ze gebruikt en hoe veel waarde of betekenis kun je eraan hechten? En hoe universeel of meertalig zijn ze, die definities? Of regeert soms de willekeur?

Auteurssieraden, Autorenschmuck, authors jewellery, studio jewellery, kunstenaarssieraden, art jewellery of art jewelry, costume jewellery, hedendaagse sieraden, eigentijdse sieraden, juwelen, kunstjuwelen, modesieraden, bijoux: wat is het verschil? In dit woud aan termen raak je snel verdwaald. Pragmatisch als ik ben denk ik dan: is het belangrijk, dat onderscheid? Wat is een sieraad meer dan een voorwerp om je mee te versieren? Maakt het uit of het intrinsiek waardeloos is of juist waardevol? Ik denk van niet. Elk sieraad wordt gemaakt en het kan niet anders dan dat over het ontwerp en de boodschap is nagedacht, hoe lang of hoe kort ook. Punt.

Armband. Goud, verguld zilver, diamanten en haar. Duitsland en Nederland (?), ca. 1845 - 1850. Collectie Rijksmuseum

Voorwerpen om de mens mee te sieren

Om het eerst maar eens helder te stellen: sieraden zijn bedoeld om de mens te tooien, te versieren. Bijna een eeuw geleden (1924) verscheen van de hand van jonkvrouw Caroline Henriette de Jonge, de eerste conservator op het gebied van mode in het Centraal Museum, het eerste boek in Nederland geheel gewijd aan Nederlandse sieraden. Zij schrijft daarin dat sieraden van alle tijden en volken zijn en dat sieraden worden gedragen door de mens om zich van de ander te onderscheiden en of om rijkdom danwel status te demonstreren. Daarnaast worden sieraden als talisman gedragen of hebben ze een religieuze betekenis.

Bij een goed sieraad staat het ontwerp centraal, niet de kostbaarheid

De Jonge onderscheidt sieraden gemaakt van goedkope grondstoffen van kostbare als volgt: bij goedkope materialen is het het ontwerp dat telt en bij edele materialen is minder bewerking nodig en spreken de materialen voor zich. Ook onderscheidt zij het kostbare juweel van het dagelijks gedragen sieraad. Een goed sieraad is volgens De Jonge niet noodzakelijkerwijs vervaardigd van edele materialen: bij een goed sieraad is het het ontwerp dat in het oog springt en niet zoals bij een kostbaar juweel dat volgens haar: "...slechts haar waarde ontleent aan een kostbare materie, waaraan de kunst geen deel heeft...". Andere benamingen die De Jonge hanteert voor sieraden zijn bijou de ville en kunstnijverheidssieraad; begrippen die al decennia lang niet meer worden gebruikt.

Ook Marjan Unger schrijft over het willekeurige gebruik van definities voor de beschrijving van sieraden in haar dissertatie uit 2010. Of de materialen van een sieraad nu kostbaar zijn of juist waardeloos maakt haar niet uit. Het gaat om de betekenis en de boodschap voor zowel de drager als de beschouwer.

Zwangere Grizzlybeer. Broche/object, bestaande uit twee delen, die los van elkaar of in elkaar 'gestoken' gepresenteerd kunnen worden. Felieke van der Leest. Collectie Textielmuseum.

Zijn juwelen altijd kostbaar?

Regelmatig wordt onderscheid gemaakt op grond van de kostbaarheid van de toegepaste materialen: juwelen zijn vervaardigd van edele metalen en eventueel ook edelstenen. Sieraden kunnen van elk materiaal zijn gemaakt. Echt? Mij komt het een tikkie willekeurig voor.

Wat zijn kunstenaarssieraden?

Het begrip kunstenaarssieraden wordt vaak gebruikt om sieraden aan te duiden die zijn ontworpen of vervaardigd door beeldend kunstenaars die vooral bekend zijn vanuit de beeldhouw- of schilderkunst. Te denken valt aan Meret Oppenheim, Niki de Saint Phalle, Alexander Calder en Max Ernst. Dit begrip impliceert dat andere sieraden niet door kunstenaars zijn gemaakt. Dat is nogal een uitspraak: mijn hand gaat er niet voor in het vuur en ik mijd de term.

Internationale definities

En hoe worden de begrippen internationaal bepaald? Ook hier de nodige verwarring. Om dichtbij huis te beginnen: in Vlaanderen wordt gerept van kunstjuwelen terwijl gelijkaardige objecten in Nederland meestal worden aangeduid met eigentijdse, moderne of hedendaagse sieraden. In het Engels daarentegen is er geen onderscheid tussen sieraden of juwelen: het is jewellery all the way, of voor de Amerikanen: jewelry, of er nu edel spul in het spel is of niet...

He­ren­sie­raad 'Jelle Klip­per', 1991. Collectie Centraal Museum

Modesieraden

Mag je het in 2017 door het Rijksmuseum verworven halssieraad met bijbehorende jurk van Gijs + Emmy uit de Rijksmuseumcollectie costume jewellery noemen? En is dat dan hetzelfde als modesieraden? Ik geloof het niet. Terwijl mijn gevoel voor taal en logica zegt dat een sieraad verbonden met een kledingstuk costume jewellery zou zijn, weet ik dat er voor vele anderen een totaal andere lading aan hangt: modesieraden zijn dienend waar het in eerste instantie om de kleding gaat. Ze worden vaak verkocht in kledingzaken en hebben als gevolg van de modeseizoenen een hoge omloopsnelheid. Ook worden ze snel en in grote getale geproduceerd van meestal goedkope materialen. Maar een modesieraad kan wat mij betreft net zo geslaagd zijn qua ontwerp als een sieraad uit een gespecialiseerde galerie.

Begrippen veranderen met de tijd

Begrippen veranderen in de loop van de tijd. In de database van het Centraal Museum worden vele sieraden (nog) benoemd als damesarmband of damesring. Termen die steeds moeilijker houdbaar zijn in het inclusieve tijdperk waar we langzaam maar zeker op af stevenen.

In een interview door Carolin Denter op Klimt02 met Julia Wild (werkzaam op een kunstacademie in Idar-Oberstein) spreekt Wild van schaamte onder sieraadontwerpers. Volgens haar heerst er angst onder kunstenaars te worden "gedegradeerd" tot design of mode. Verder geeft zij nog twee andere weinig gebezigde benamingen voor sieraden: gallery jewellery en academic jewellery. De termen hedendaags of eigentijds worden door Wild afgedaan als irrelevant. Terecht: alles was ooit eigentijds, of is dat misschien nog steeds: simpelweg doordat het bestaat. De naam van mijn website ten spijt...

Wanneer gebruik je juwelen en wanneer sieraden?

Soms is alleen voor ingewijden duidelijk wat er wordt bedoeld met sieraden of juwelen. Onzin wat mij betreft: het maakt niet uit of je diamanten en goud draagt of een stuk kunststof, blik, vilt of glas.

Soms denk ik dat al die begrippen zijn uitgevonden om bepaalde mensen of groepen uit te sluiten: een onwenselijke praktijk. Omdat ik niet zo geloof in strikte scheidslijnen (alles stroomt immers) en vooral ook niets of niemand wil uitsluiten houd ik het liefst vast aan het begrip sieraden.

Zie ook

Mijn website hedendaagsesieraden.nl

Bibliografie (selectie)

Jonge, C.H. de (1924) De Toegepaste Kunsten in Nederland, Sieraden. Rotterdam: W.L. & J. Brusse's Uitgeversmaatschappij. OCLC 2553063
Kolff, S. (16 januari 2020) A Symposium on Crafts. Lin Cheung Celebrated in Style. Klimt02.
Unger, M. (2010) Sieraad in context, een multidisciplinair kader voor de beschouwing van het sieraad. Amsterdam (dissertatie). ISBN 9789076452982
Denter, C. (27 januari 2020) Remain Open for Impulses to Define Your Own, About Critique, Interview with Julia Wild. Klimt02.